สื่อกับโรคจิตเวช: นำเสนอบันเทิงคดีอย่างสร้างสรรค์

ที่เห็นและเป็นอยู่ อีกครั้ง

          ในกระทู้สนทนา http://pantip.com/topic/30550654 มีผู้ถามว่า “มีละครหรือภาพยนตร์เรื่องไหนบ้างครับ ที่ตัวละครมีปัญหาทางจิตหรือจิตไม่ปกติ?” คำตอบมีมากมาย ขอตัดตอนมาให้ดูพอสังเขปและแบ่งเป็นไทยกับเทศ พร้อมกับคอมเมนต์สั้นๆ เพื่อจะได้เห็นความคิด ความรู้สึกของผู้ดูกันบ้างเล็กน้อย ดังต่อไปนี้

         และในบทสัมภาษณ์ นักแสดงบทร้ายได้แสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับตัวละครซึ่งตนสวมบทบาท เราขอยกมาเป็นตัวอย่างดังนี้

         http://women.kapook.com/view1125.html

น้ำผึ้ง ยอมรับ บทโรคจิต หิน..กว่าที่คิด

         “น้ำผึ้ง : เรื่องนี้ยากตรงที่เวลาเล่นต้องมีสมาธิมากๆ เพราะตัวละครที่เล่นจะเป็นโรคจิต เป็นฆาตกรฆ่าคน แต่การแสดงออกภายนอกเหมือนไม่มีอะไร ผิดกับจิตใจที่สกปรกค่ะ คาแรคเตอร์จะเป็นเด็กที่จน ชีวิตอาภัพ แต่มีเพื่อนสนิทคือ พี่ติ๊ก (กัญญารัตน์) ซึ่งเป็นแม่ของเจนี่ เราจะโดนเปรียบเทียบตลอด ก็เลยวางแผนฆ่าเพื่อนแล้วก็แต่งงานกับสามีเพื่อน”

         คงจะไม่ผิด ถ้าเราพูดว่า เรื่อง “โรคจิต” นั้น อยู่คู่กับบันเทิงคดีทั้งไทยเทศมานานแล้ว และมักเชื่อมโยงกับความรุนแรงโหดร้ายถึงระดับผิดกฎหมาย หรือไม่ก็นำเสนอในแนวที่เน้นความ “เพี้ยน” หมกมุ่นแต่กับตนเองและชอบล่อลวงเหยื่อทางเพศ เป็นเป้าของการศึกษาทางวิทยาศาสตร์ หรือไม่ก็งี่เง่าเบาปัญญา ซึ่งสอดคล้องกับการวิจัยของไมน์เฟรม

         ผู้ชมมีปฏิกิริยาต่อตัวละครที่ผิดปกติเหล่านี้ในทางลบ กลัว อยากทำร้ายตอบแทน หรือขำๆ แบบไม่ถือเป็นสาระ การใช้คำเรียกอาการผิดปกติมักจะไม่ถูกต้อง อย่างเช่นเรียกตัวละครที่โหดร้ายเหล่านี้ว่า “โรคจิต” ทั้งสองลักษณะข้างต้นจะพบเด่นชัดเสมอในคำสัมภาษณ์ของผู้แสดงเอง อย่างคนที่แสดงเป็น “พลอย” ในเรื่องมารกามเทพ หรือ “ซู่หลิง” ในเรื่องหยกลายเมฆ

         การบำบัดรักษาที่มักนำเสนอก็เทไปทางการทำจิตบำบัดแบบน่าตื่นเต้นเร้าใจกับการช็อคด้วยไฟฟ้า แทนที่จะใช้รูปแบบการรักษาที่ใช้กันทั่วไปอย่างการให้ยา และการนำเสนอมักทำให้ผู้ชมฝังใจว่า การบำบัดนั้นไม่มีประสิทธิผลและกลับไปเน้นว่าความรักมีชัยเหนือทุกสิ่ง  ทั้งวาดภาพนักวิชาชีพสุขภาพจิตว่าไร้สมรรถภาพร้าย ถ้าไม่คำนึงถึงตนเองเกินจริง ก็ชอบล่อลวงหญิงให้เสียตัว และสุดท้าย เมื่อโครงเรื่องคลี่คลายไป ปรากฏว่า ที่นักวิชาชีพเหล่านี้เข้าใจมาตลอดนั้นผิดทั้งเพ (ดูการวิจารณ์การวิจัยเรื่องนี้ที่ www.mindframe-media.info)

คำถามบางประการ

         บันเทิงคดีเป็นตำราจิตเวชหรือ? ถึงต้องเน้นเรื่องความถูกต้องของคำที่ใช้ อาการที่เป็น แน่นอนว่าไม่ใช่ บันเทิงคดีย่อมมุ่งหมายให้ความบันเทิงเป็นหลัก แต่เราก็ย่อมไม่อาจปฏิเสธบทบาทของการให้ข้อมูลและกำหนดทัศนคติของผู้ชมต่อสิ่งต่างๆ ที่นำเสนออยู่ในบันเทิงคดีได้ เชลลีย์ (Percy Bysshe Shelley) กวียุคโรแมนติกของอังกฤษเคยเขียนปกป้องคุณค่าของกวีนิพนธ์ไว้ใน A Defense of Poetry ว่า “กวีเป็นผู้บัญญัติกฎหมายผู้ไม่เป็นที่รู้จักแห่งโลกนี้” (Poets are the unacknowledged legislators of the world.) เพราะเขาไม่ได้นำเสนองานในรูปพระราชบัญญัติที่มีมาตราต่างๆ วรรคต่างๆ ด้วยเหตุและผลโดยการวิเคราะห์ แต่เขาทำโดยใช้จินตนาการโดยการสังเคราะห์ นี่น่าจะประยุกต์ใช้กับการนำเสนอเรื่องโรคจิตเวชและคนที่ได้รับผลกระทบในบันเทิงคดีได้

         ต้องนำเสนอแต่ภาพบวกของจิตเวชหรือ? แน่นอนไม่ใช่ เพราะโรคจิตเวชมักไม่ได้ส่งผลดีต่อผู้ที่ป่วยและคนรอบข้าง แต่คนเหล่านี้ไม่ได้ดีหรือเลวไปกว่าคนธรรมดา แน่นอนว่า ขณะที่ยังควบคุมโรคไม่ได้ โรคอาจทำให้ผู้ป่วยควบคุมอารมณ์ได้น้อยลง อาจทำให้มีพฤติกรรมรุนแรง อาจทำอะไรแปลกๆ เกินเข้าใจหรือยอมรับได้ แต่โรคจิตเวชก็เช่นเดียวกับความยากลำเค็ญร้ายแรงต่างๆ ยังสามารถดึงและแสดงออกถึงส่วนที่สูงส่งดีงามของมนุษย์ออกมาได้เช่นกัน เราได้เห็นภาพเช่นนั้นในภาพยนตร์อย่าง A Beautiful Mind ซึ่งเป็นเรื่องราวของผู้ป่วยจิตเภทคนหนึ่ง ซึ่งได้รับรางวัลโนเบลทางเศรษฐศาสตร์ สิ่งที่เราอยากเห็นก็เพียงให้บันเทิงคดีนำเสนอสิ่งที่ตรงตามความจริง รอบด้าน และไม่เหมารวมตามความเข้าใจผิดๆ เดิมๆ เท่านั้นเอง เพราะคนไม่ได้ “เป็น” โรค เขาเพียงแต่ทนทุกข์จากโรค ประเด็นอยู่ที่ว่าการนำเสนอนั้นจะเลือกความซื่อตรงหรือเลือกความง่ายและเร็วโดยการใช้ภาพเหมารวม 

แนวคิดและแนวทางอันพึงปรารถนา

         เมื่อเรายอมรับว่าภาพยนตร์ ละครทีวี ละครเวทีและสื่อบันเทิงอื่นๆ มีอิทธิพลอย่างมากต่อทัศนคติของสาธารณชนในเรื่องโรคจิตเวชและการฆ่าตัวตาย ที่สำคัญคือผู้ชมนั้นซึมซับข้อมูลและทัศนคติเหล่านั้นอย่างฝังลึกโดยไม่รู้ตัวเนื่องจากการนำเสนอนั้นไม่ค่อยได้ผ่านกลไกการคิดอย่างมีเหตุผลแต่ส่งผลกระทบต่ออารมณ์ความรู้สึกอันอ่อนไหวมากกว่า

         ไมนด์เฟรมได้เห็นความสำคัญของบันเทิงคดีต่อผู้อยู่กับโรคจิตเวช จึงจัดการสัมมนาเชิงปฏิบัติการเมื่อเดือนมีนาคม 2007 ให้นักเขียนบทชาวออสเตรเลียได้ทำงานร่วมกับผู้ที่ได้รับผลกระทบจากโรคจิตเวชและคนที่ทำงานกับสุขภาพจิต ทำให้เกิดการตระหนักแน่ชัดว่า ต้องมีแหล่งข้อมูลเพื่อเสริมส่งให้การพัฒนาภาพของโรคจิตเวชนั้นตรงตามความจริงเชื่อถือได้ว่าไม่บิดเบือน แทนการให้ภาพที่สืบทอดความเข้าใจผิดๆ ตามแบบฉบับการคิดเหมารวม ซึ่งจริงอยู่บางครั้งความกดดันทางการผลิตอาจทำให้ต้องหันไปใช้ภาพเหมารวมที่ไม่สร้างสรรค์เหล่านั้นซึ่งง่ายดายกว่า ทว่า การทำแบบนั้นไม่เพียงผิดความจริง ยังทำให้ไม่ได้นำเสนอเรื่องที่ลุ่มลึกกว่ามีสีสันมากกว่าอีกด้วย 

         ตราบาปนั้นแสนอันตรายต่อผู้อยู่กับโรคจิตเวชและสังคมโดยรวม การวาดภาพโรคจิตเวชในทางลบแบบเหมารวมทำให้ชีวิตของพวกเขายากลำบากขึ้น ทำให้ผู้ป่วยไม่อยากหาความช่วยเหลือที่เหมาะสม ทำให้พวกเขาทุกข์ยากยิ่งกว่าอาการของโรคเสียอีก การลดตราบาปเป็นสิ่งสำคัญอันดับแรกที่จะทำให้ชีวิตพวกเขาดีขึ้น ซึ่งบันเทิงคดีอาจทำได้แนบเนียนและเข้าถึงคนจำนวนมากได้

         ผู้ป่วยด้วยโรคจิตเวชได้เสนอแนะด้วยว่า จะวาดภาพโรคจิตเวชให้ดีขึ้นได้โดยวิธีต่อไปนี้คือ (1) ค้นคว้าวิจัยเรื่องความถูกต้องเที่ยงตรง (2) ชี้ทางให้ผู้ชมทราบว่าจะหา ความช่วยเหลือได้อย่างไร (3) วาดภาพตรงตามข้อเท็จจริงและนำเสนอแง่มุมต่างๆ แบบรอบด้าน และ (4) ใช้ภาษาที่เหมาะสม 

         คนไทยหนึ่งในหกมีประสบการณ์ตรงกับโรคจิตเวชในชั่วชีวิตของพวกเขาโดยมีสมาชิกครอบครัวอีกจำนวนมากทำหน้าที่ดูแลสนับสนุน ผู้ชมบันเทิงคดีของคุณจะรวมถึงคนที่ได้รับผลกระทบโดยตรงจากโรคจิตเวช กับคนที่รู้เรื่องโรค จิตเวชจำกัดมาก

         ในการผูกเรื่องราวซึ่งอาจมีเรื่องโรคจิตเวชแทรกอยู่ด้วย ก่อนเริ่มงาน คุณอาจอยากถามตนเองในประเด็นต่อไปนี้คือ...

ทำไมฉันจึงดึงโรคจิตเวชเข้ามาในเรื่อง?

    -เพื่อสำรวจประเด็นนี้จากมุมมองส่วนบุคคลหรือนี่เป็นทางที่จะคลี่คลายเรื่องราวได้ง่ายๆ เท่านั้น?

    -การนำเสนอตัวละครที่ป่วยด้วยโรคจิตเวชส่งผลกระทบอย่างไรต่อแนวเรื่อง ความแตกต่างนี้อยู่ที่ว่าตัวละครที่ป่วยนั้นเป็นตัวละครหลักหรือตัวละครรับเชิญ

    -ตัวละครที่วาดนั้นสมจริงน่าเชื่อเพียงใด? ฉันเข้าใจเนื้อหาเรื่องนี้เพียงพอที่จะนำเสนอได้อย่างสมจริงหรือไม่?

ภาพโรคจิตเวชที่นำเสนอจะสดและแปลกใหม่หรือไม่?

    -เมื่อจะผูกเรื่อง ลองพิจารณาคุณค่าของการพูดคุยกับคนที่ได้รับผลกระทบโดยตรงจากโรคจิตเวช การศึกษาวิจัยโดยประสบการณ์ตรง จะทำให้ตัวละครและเรื่องราวมีความแปลกใหม่และถูกต้องตามความจริง (ติดต่อสมาคมสายใยครอบครัวเพื่อติดต่อกับผู้มีประสบการณ์ตรง) 

    -พิจารณาบริบทรอบด้านของผู้อยู่กับโรคจิตเวชในฐานะมนุษย์คนหนึ่ง ได้แก่ ความสัมพันธ์ต่างๆ การงาน  เป้าหมาย และความใฝ่ฝันของพวกเขา

    -สำรวจผลกระทบต่อผู้ดูแล ครอบครัว มิตรสหาย เพื่อนร่วมงาน และคนอื่นๆ ในชุมชน อาจส่งพลังอำนาจต่อการกำหนดเนื้อหาและแนวทางการนำเสนอมาก

    -พิจารณาสำรวจความหลากหลายทางวัฒนธรรม ศาสนา และช่วงวัย วัฒนธรรมต่างๆ เข้าใจ ยอมรับ และจัดการโรคจิตเวชในแนวทางต่างๆ กัน

เรื่องของฉันสืบต่อภาพแบบเหมารวมหรือไม่?

    -คนที่ป่วยด้วยโรคจิตเวชไม่จำเป็นต้องชั่วร้ายเสมอไป และตัวละครที่ชั่วร้ายก็ไม่จำเป็นต้องป่วยด้วยโรคจิตเวช

    -คนที่ป่วยด้วยโรคจิตเวชมีแนวโน้มจะเป็นเหยื่อความรุนแรงมากกว่าจะเป็นผู้กระทำความรุนแรงเอง

    -เมื่อตัวละครตัวหนึ่งตัวใดแสดงท่าทีลบและเหมารวม จงพิจารณาใช้ตัวละครหนึ่งคนหรือมากกว่านั้นท้าทายท่าทีของตัวละครดังกล่าว

    -อารมณ์ขันไม่ใช่สิ่งต้องห้ามในเรื่องราวเกี่ยวกับโรคจิตเวช คนอยู่กับโรคจิตเวชเน้นคุณค่าของการวาดภาพตัวละครในสถานการณ์ที่ผู้ชมสามารถ “หัวเราะกับ” ตัวละครนั้น ไม่ใช่ “หัวเราะเยาะ”

ฉันจะวาดภาพโรคจิตเวชตรงตามความจริงไหม?

    -ขอให้ระลึกว่าผู้ป่วยสามารถจัดการโรคจิตเวชและดำเนินชีวิตกับมันได้ การป่วยไม่ได้เป็นเรื่องเจ็บปวดร้ายแรงอยู่ทุกวัน

    -พิจารณาสำรวจการหายป่วยคืนสู่สุขภาวะหรือการจัดการโรคจิตเวชอย่างต่อเนื่อง การแก้ไขได้โดยเร็วอาจไม่ใช่ความเป็นจริงก็ได้ โดยเฉพาะเมื่อตัวละครที่ป่วยด้วยโรคจิตเวชนั้นเป็นแขกรับเชิญไม่ค่อยมีเวลาพัฒนาบุคลิกตัวละคร

    -การจบเรื่องอาจไม่จำเป็นต้องให้ตัวละครที่ป่วยโรคจิตเวชหายป่วยหรือตายไป

    -พิจารณาถ่วงดุลเนื้อหาที่เป็นลบด้วยเนื้อหาที่เป็นบวกกว่า

ตัวละครของฉันจะใช้ภาษาอย่างไร?

    -ศัพท์อย่างเช่น “โรคจิต” “ไซโค” “บ้า” อาจสะท้อนภาษาเฉพาะกลุ่ม (อย่างเช่น คนหนุ่มสาว) แต่ถ้าไม่คัดค้าน คำเหล่านี้ก็อาจก่อความทุกข์ใจแก่ผู้ชมได้

    -การใช้ตราทางจิตเวชอย่างไม่ถูกต้องอาจให้ข้อมูลผิดๆ และทำให้ผู้ชมสับสน ตัวอย่างเช่น การใช้คำว่า จิตเภท บ่งบอกว่าเป็นคนสองบุคลิก หรือใช้คำว่า โรคจิต เพื่อพูดถึงความเบี่ยงเบนทางจิต

    -ค้นเว็บของสายใยครอบครัว www.thaifamilylink. net เพื่อหาศัพท์ทางจิตเวช และข้อมูลเกี่ยวกับการบำบัดรักษาปัจจุบัน

ฉันจะปรับปรุงความถูกต้องและความจริงในการวาดภาพตัวละครของฉัน?

    -ใช้เวลาค้นคว้ารายละเอียดของโรคจิตเวชแต่ละโรคที่จะวาดภาพเพื่อให้แน่ใจว่าการนำเสนอนั้นถูกต้องตรงความเป็นจริง

    -ลักษณะบางอย่างที่เชื่อมโยงกับโรคจิตเวช (อย่างเช่น อาการกระตุก) เป็นผลข้างเคียงของการบำบัดรักษามากกว่าจะมาจากโรค

    -พิจารณาขอบข่ายและประเภทของบริการและผู้ให้บริการที่นำเสนอเพื่อให้แน่ใจว่าสะท้อนแนวทางการบำบัดรักษาปัจจุบันอย่างถูกต้อง

    -ตรวจสอบว่า การนำเสนอภาพสิ่งแวดล้อมสถานบริการการดูแลรักษาและบำบัดด้านสุขภาพจิตถูกต้องตามความจริงหรือไม่?

เนื้อหาสามารถมีผลกระทบทางบวกแก่ผู้ชมได้หรือไม่?

    -พิจารณาว่ามีโอกาสจะแสดงให้เห็นวิธีที่ผู้ป่วยสามารถหาความช่วยเหลือที่มีประสิทธิผลได้หรือไม่? คนที่กำลังประสบโรคจิตเวชจำนวนมากเข้าไม่ถึงการสนับสนุน สาเหตุเพราะตราบาปที่ติดมากับโรคจิตเวช

    -ขอให้ใส่หมายเลขโทรศัพท์และรายละเอียดสำหรับติดต่อสถานบริการต่างๆ ในตอนท้ายเรื่อง (หรือเป็นส่วนหนึ่งของละคร) เพื่อช่วยคนที่ได้รับการกระตุ้นให้หาความช่วยเหลือ

ความเข้าใจผิดๆ ของชุมชนเกี่ยวกับโรคจิตเวช

ความเข้าใจผิด: ผู้ป่วยจิตเวชเป็นคนดุร้ายรุนแรง

ความจริง:

    -คนดุร้ายรุนแรงอาจไม่มีประวัติว่าป่วยด้วยโรคจิตเวชก็ได้

    -คนที่ป่วยด้วยโรคจิตเวชอาจไม่มีประวัติว่ามีพฤติกรรมรุนแรงก็ได้

    -การใช้แอลกอฮอล์และสารเสพติดส่งให้เกิดความรุนแรงมากกว่าโรคจิตเวช 

    -ตามปกติ ผู้ป่วยจิตเวชมีแนวโน้มจะเป็นเหยื่อความรุนแรงมากกว่าโดยเฉพาะการทำร้ายตนเอง 

    -ตามปกติความรุนแรงเกิดขึ้นบริบทของประสาท หลอนอย่างน่าทุกข์ใจ หรือการบำบัดรักษายังไม่เกิดผล

ความเข้าใจผิด: โรคจิตเวชเป็นคำพิพากษาจำคุกตลอดชีวิต

ความจริง:

    -คนส่วนใหญ่หายสนิท โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อได้รับความช่วยเหลือตั้งแต่เริ่มป่วย 

    -บางคนอาจมีอาการเพียงครั้งเดียวแล้วหายสนิท 

    -บางคนอาจสบายดีเป็นเวลานานมีอาการเป็นครั้งคราว 

    -และมีคนจำนวนน้อยกลายเป็นคนพิการไปยาวนาน

ความเข้าใจผิด: โรคจิตเวชเหมือนกันหมด

ความจริง:

    -โรคจิตเวชมีหลายแบบและอาการมีหลายแบบ คนที่วินิจฉัยว่าป่วยด้วยโรคเดียวกันมีอาการต่างๆ กัน

    -โรคจิตเวชอาจมีอาการทางกายเช่นเดียวกับลักษณะทางจิต อย่างเช่น นอนไม่หลับ น้ำหนักขึ้นหรือน้ำหนักลด

ความเข้าใจผิด: กลุ่มคนในบางวัฒนธรรมมีแนวโน้มจะป่วยด้วยโรคจิตเวชมากกว่าคนอื่น

ความจริง:

    -คนจากภูมิหลังใดๆ สามารถป่วยด้วยโรคจิตเวชได้

    -ภูมิหลังทางวัฒนธรรมส่งผลว่าคนนั้นๆ มีประสบการณ์อย่างไรกับโรคจิตเวช เข้าใจ และตีความอาการของโรคจิตเวชอย่างไร

    -คนพื้นเมืองบางกลุ่มอาจแบกภาระจากความเศร้าเสียใจจากการสูญเสียคนที่รักตั้งแต่อายุน้อย ส่วนหนึ่งเป็นเพราะประชากรกลุ่มนี้มีอัตราการตาย การเจ็บป่วย การถูกจองจำ และการเสียชีวิตขณะถูกคุมขังสูง

    -ประสบการณ์ก่อนย้ายถิ่นและกระบวนการตั้งถิ่นฐานในต่างแดนอาจส่งผลกระทบต่อสุขภาพจิตของคนที่มีภูมิหลังทางวัฒนธรรมและภาษาหลากหลาย และลูกๆ ของพวกเขา

         การนำเสนอโรคจิตเวชอย่างถูกต้องสร้างสรรค์อาจช่วยชีวิตของปัจเจกบุคคลและสังคมได้มากอย่างที่คุณไม่คาดคิดทีเดียว!